- Autor: Branko Milanović

Balkan je crna ovca Evrope. Balkanski nivo prihoda je mnogo niži od prosječnog prihoda zapadne i srednje Evrope. Ovo je dobro poznata činjenica, ali bi bilo korisno razmotriti je još jednom. Medijana BDP-a po glavi stanovnika u zapadnoj Evropi je oko 40.000 dolara (izražena u konstantnim međunarodnim dolarima iz 2005, koje koristi Svjetska banka). Prihodi balkanskih zemalja (izuzev Grčke) kreću se u rasponu od 10.000 dolara do nešto iznad 20.000 dolara. Drugim riječima, razlika između Zapadne Evrope i Balkana je bar dva prema jedan, a u prosjeku i 3:1. Ako bismo bez naročitog poznavanja istorije bacili pogled na mapu Evrope, bili bismo iznenađeni takvim razlikama: razdaljine su male; let između Beča i Beograde traje oko sat vremena, ali je razlika u prihodima (ako uzmemo u obzir niže cijene u Beogradu) vjerovatno 4:1. To znači da gubite 30 odsto prihoda na svakih 15 minuta leta na istok. Otkud to?
Sklon sam da se složim sa standardnim istorijskim objašnjenjem koje ukazuje na tip kolonijalne uprave kao na glavnog „krivca“ za ovu razliku. Oblasti koje su tri ili četiri vijeka bile pod kontrolom Osmanskog carstva zaista imaju niže prihode, niža obrazovna dostignuća, niže nivoe povjerenja u institucije itd. od oblasti koje su bile dio Habzburške monarhije. Štaviše, ovo nije nov fenomen: razlike u nefinansijskim varijablama (poput stopa pismenosti) u prošlosti su bile još veće, naročito u prvoj polovini 19. vijeka, kada je većina balkanskih država (kao i nezadovoljnih nacija pod habzburškom vlašću) otpočela svoj put ka nezavisnosti. Ovo je prvi dio standardnog objašnjenja.
Drugi deo standardnog objašnjenja je sporiji rast zbog komunizma. Ovo se najbolje može vidjeti u razlici između Grčke i drugih balkanskih zemalja, koja je bila manja 30-ih godina prošlog vijeka nego 1989. Na primjer, prema podacima Medison projekta iz 2017., odnos grčkog i rumunskog BDP-a po glavi stanovnika prije Drugog svjetskog rata iznosio je 1,4, ali je do 1989. porastao na 1,9.
U ovom standardnom objašnjenju, međutim, postoji jedan detalj koji mi se čini zbunjujućim. U mnoštvu tekstova i knjiga koji se bave kolonijalnim porijeklom današnjih institucija, pa stoga i nivoima prihoda, skoro da se uopšte ne pominje osmanski kolonijalni uticaj koji se naravno ne prostire samo na Balkan, već i na Bliski istok i sjevernu Afriku. Nadam se da je ovo jedna od praznina koja će ubuduće biti popunjena.
Ali ono što me ovdje zanima jeste spekulacija o tome zašto Balkan nije bio razvijeniji čak ni u vrijeme Rimskog carstva. Ako ponovo pogledamo mapu, to postaje još veća zagonetka. Tada je Balkan (koji u to vrijeme nije imao jedinstveno ime, jer naziv „Balkan“ potiče iz osmanskog perioda) bio „priklješten“ između dva najrazvijenija dijela poznatog svijeta: Grčke/Male Azije i Italije (Rima). Zašto je onda razvoj Balkana bio tako spor?
Ako pogledamo podatke o urbanizaciji, Balkan (izuzev Grčke) nije bio naročito urbanizovan. Oko 150. godine, raspored 10 najvećih gradova izgledao je ovako: tri u sjevernoj Africi (Kartagina, Leptis Magna i Ptolemajida), dva u Egiptu (Aleksandrija, Memfis), dva u Grčkoj (Atina i Korint), dva u Italiji (Rim i Sirakuza) i jedan na Levantu (Antiohija). Najmanji među njima imao je oko 80.000 stanovnika. Najveći balkanski grad bio je Jadera (danas Zadar, u Hrvatskoj) sa oko 30.000 stanovnika (podaci iz teksta Endrju Vilsona „Veličina gradova i urbanizacija u Rimskom carstvu“).
I tada su u pogledu prihoda razlike bile velike. Podaci Medison projekta govore da je Balkan (opet bez Grčke) imao prihod po glavi stanovnika od jedva 400 dolara, otprilike isti kao i Galija. A to iznenađuje jer je Balkan bio uglavljen između dva najbogatija dijela evromediteranskog svijeta: Grčke i Male Azije sa više od 500 dolara i Italije sa oko 700 dolara po glavi stanovnika. Očekivalo bi se da prihod u ovoj oblasti bude negdje na sredini između italijanskog i grčkog, dakle oko 50 odsto viši nego što je uistinu bio (a svakako viši od prihoda, civilizacijski gledano daleko zaostalije Galije, da ne spominjemo ono što se tada smatralo krajem svijeta: britanska ostrva).
I Gibon se čudi nad ovom činjenicom i daje zanimljivu hipotezu koja je možda odgovor na naše pitanje: geografiju. Geografija Dalmacije i Mezije (kako su se zvale te provincije u Trajanovo vrijeme) takva je da postoji samo jedan uzani pojas mediteranske obale, duž Jadrana, nakon kojeg slijede visoke i neprohodne planine. Ove planine stvaraju spektakularno lijep kontrast (što može potvrditi svako ko je posjetio Bokokotorski zaliv), ali istovremeno otežavaju komunikaciju sa zaleđem.
Stoga nije iznenađujuće to što, kada čitamo izvještaje o putovanjima pjesnika, pisaca, vojnika i imperatora od Italije i Atike do Egeja, uočavamo da su oni putovali isključivo pomorskom rutom, prelazeći Jadran najčešće na njegovom najužem dijelu, Otrantu, između današnje Apulije i Albanije. Bilo bi mnogo duže i opasnije ići kopnenom rutom. Dakle, desilo se da je dio koji je direktno komunicirao sa razvijenim svijetom bio ograničen na jadransko priobalje i nije se širio ka zaleđu, a neprohodnost kopnene rute između Italije i Grčke učinila je ovo zaleđe dodatno nerazvijenim i manje urbanizovanim nego što bi se očekivalo.
Ali „najgore“ u svemu je to što nakon nekoliko planinskih vijenaca, kako nastavljamo ka istoku i približavamo se Dunavu, teren postaje ravan i stoga idealan za najrazličitije invazije iz stepskih predjela. I zaista, nebrojeni narodi su koristili ovu rutu i napadali i pljačkali ovu oblast. Kako se širio na istok, Rim je morao da gradi svoje čuvene limese duž Dunava (a zatim i da osvoji Dakiju), i dok je ovaj region dobio na značaju tokom 2, 3. i 4. vijeka, u pitanju je bio prije svega strateški i vojni značaj.
Ne samo što su mnogi imperatori potekli sa Balkana (što nije iznenađujuće, budući da su u kasnijim danima Rimskog carstva samo generali imali realnu šansu da postanu imperatori), već su gradovi koji su izrastali u „graničnom“ području bili u osnovi vojni garnizoni. U njima je bilo luksuznih zgrada za visoke oficire i imperatore, ali vrlo malo srednje klase koja se u to vrijeme mogla naći širom priobalnih područja u Maloj Aziji i na Levantu. Generalno gledano, balkanski gradovi su bili vojni logori. Marko Aurelije, koji je proveo poslednje godine svog života ratujući na „granici“, nije ovdje ostavio nikakav trag. Da je Konstantin izabrao Serdiku (današnju Sofiju) umjesto Vizanta, o čemu je izgleda u jednom trenutku razmišljao, situacija bi možda bila drugačija: možda bi se na Balkanu razvio pravi gradski život. Ali, to se nije desilo. Da su planine bile samo 400 kilometara istočnije, da li bi istorija ovog dijela Evrope, a možda i cijele Evrope, bila drugačija?
Peščanik.net